- Loading...
वास्तवमा के हो समय ?
- पुनहिल डट कम
- १ साल अघि
- ३७९ पटक पढिएको

अर्पित एक्सप्लेन्सबाट साभार ।
ब्रम्हाण्डमा निरन्तर बढिरहने एउटा चिज कुनै छ भने त्यो समय हो । यसकारण नै भनिन्छ, समय कसैको लागि रोकिँदैन । अनि समयलाई कसैले रोक्न सक्दैन । व्यक्ति आफैं रोकिन सक्छ, उसले लगाएको आफ्नो घडीलाई बन्द गर्न सक्छ । तर चाहेर पनि समयलाई कहिल्यै रोक्न सक्दैन । यसकारण नै समय बहुमूल्य छ भन्ने गरिन्छ ।
समयलाई अलि नियालेर अध्ययन गर्याे भने यसमा रहस्य देखिन्छ । ब्रम्हाण्डमा रहेका सबै वस्तुमध्ये भिन्न देखिन्छ । पदार्थ, ऊर्जा र अन्तरिक्षजस्तै यसको कुनै भौतिक स्वरुप देखिँदैन । तर कुनै पनि वस्तुभन्दा समय अझ बढी वास्तविक छ । ब्रम्हाण्डमा तपाईं मात्र हुनुहुन्छ भने पनि समयसँगै हुनुहुने छ । तर समय यति सामान्य बनेको छ कि, हामी यसबारे कहिल्यै पनि सोच्दैनौं ।
आज भने हामी यस लेखमा विज्ञानको नजरबाट समयबारे चर्चा गर्ने छौं । तपाईंलाई कसैले समय कति भयो भनेर सोधे तुरुन्तै घडी हेरेर यति बजेर यति मिनेट गयो भन्नुहुन्छ । कसैले चलचित्र कति लामो थियो भनेर सोधे यति लामो थियो भनेर भन्नुहुन्छ । घडीको टिकटिक आवाजले हामीलाई समयको महसुस गराइरहेको हुन्छ । सोहीकारण हामी तिनै घडीलाई समय मान्छौं । तर यी घडीहरू पहिले थिएनन् । समय भने अवश्य थियो । उडाउँदै/अस्ताउँदै गरेको सूर्य, चन्द्रमाको बदलिरहने रुप, फेरिरहने मौसमको चक्र ।
यी यस्ता कुराहरूलाई हाम्रा प्राचीन पुर्खाहरूले समय मापन गर्न प्रयोग गर्थे । अहिले भने प्रविधिका कारण समय मापन गर्ने तरिका फेरिएको छ । अहिले इलेक्ट्रिक घडीदेखि अटोमिक घडीसम्म समय मापन गर्न प्रयोग भइरहेको छ । तर यी सबै समय नाप्ने मापक हुन् । समय होइन । यदि अलि गहिरिएर ब्रम्हाण्डमा हेर्ने हो भने केही न केही वस्तु चलिरहेको देख्छौं । परिवर्तन भइरहेको देख्छौं । परिवर्तन कहिल्यै रोकिँदैन । परिवर्तन अपरिवर्तनीय हुन्छ । अर्थात् घटेको घटनालाई परिवर्तन गर्न सकिँदैन ।
मैले त्यो निर्णय नलिएको भए हुन्थ्यो, भूतकालमा गएर निर्णय सच्च्याउन पाए हुन्थ्यो भनेर प्राय: हामी सबैले कतै न कतै सोचेका हुन सक्छौं । तर सबैलाई थाहा छ, हामी त्यस्तो गर्न सक्दैनौं । त्यो सम्भव छैन । यस नजरबाट हेर्दा निरन्तर बगिरहने धारा नै समय हो । यसले समय जहिल्यै अगाडि बढ्छ भन्ने विशेषताबारे हामीलाई प्रष्ट पार्छ । जुन हामी सबैले सत्य मान्छौं । यसलाई भौतिक विज्ञानको भाषामा ‘एरो अफ टाइम’ अर्थात् ‘समयको तीर’ भनिन्छ । किनकी विगतबाट भविष्यतिर समय बढ्ने गर्छ । यसकारण कुनै चिज पहिले नयाँ र पछि पुरानो हुँदै जान्छ ।
यस्तो कहिल्यै हुँदैन कि पहिले पुरानो र अहिले नयाँ हुन्छ । पहिले फुटेको अन्डा पछि कहिल्यै सग्लो हुँदैन । चियाबाट निस्किएर दुध, चिनी र चियापत्ति कहिल्यै पहिलेको अवस्थामा पुग्दैनन् । किनकी ब्रम्हाण्डको आधारभूत सम्पत्ति (Fundamental property of universe) का त्यस्तो हुन सक्दैन । ब्रम्हाण्डमा जहिल्यै ‘डिस्अर्डर’ बढ्दै छ ।
किनकी ब्रम्हाण्डको विशेषता ‘अर्डर’देखि ‘डिस्अर्डर’ जानु हो । ‘अर्डर’ र ‘डिस्अर्डर’को बीचमा एउटा तीर बनायौं भने त्यो सधैं ‘अर्डर’देखि ‘डिस्अर्डर’ तर्फ नै फर्किएको हुन्छ । अर्थात् पहिले ‘अर्डर’ हुन्छ अनि मात्र ‘डिस्अर्डर’ । विज्ञानको भाषामा यसलाई एन्ट्रोपी (Entropy) को नामले चिनिन्छ । ब्रम्हाण्डको यो विशेषताले नै समय र समयको दिशालाई परिभाषित गर्ने गर्छ ।
यसकारण कतिपयले एन्ट्रोपीले दिलाउने कुनै अनुभावलाई नै हामी समय मान्ने गर्छन् । तर यसले के समय एउटा अनुभव वा धारणा मात्र हो ? यसको कुनै अस्तित्व छ ? समय वास्तविक हो वा भ्रम ? जस्ता प्रश्न खडा गर्छ ।
मानिसले आफ्नो इन्द्रीयहरूले मूल्याङ्कन गर्न सक्ने कुरालाई मात्र वास्तविक मान्ने गर्छ । तर विज्ञानमा कुनै कुरा वास्तविक मान्ने तरिका फरक छ । कुनै प्राकृतिक घटनाको सही व्याख्या गरेका वैज्ञानिक सिद्धान्तलाई मात्र विज्ञानमा वास्तविक मान्ने गरिन्छ । जस्तो: खुला आँखाले देख्न नसकिने क्वार्क जस्ता सबोटोमिक पार्टिकललाई हामी वास्तविक मान्छौं ।
किनकी क्वार्कहरूलाई भौतिक विज्ञानले पुष्टि गरिसकेको छ । सोहीकारण खुला आँखाले नदेख्दा पनि त्यो वास्तविक छ । अल्बर्ट आइन्स्टाइनले आफ्नो सापेक्षताको सिद्धान्त (General relativity) मा समयलाई व्याख्या गरेका छन् । त्यस सिद्धान्तका लागि समय एउटा महत्त्वपूर्ण तत्व हो । तर उनको त्यस सिद्धान्तले ब्रम्हाण्डको कुनै घटनालाई सही तरिकाले व्याख्या गर्दैन । जस्तै; ब्ल्याक होलको सिङ्गुलारिटी (singularity-अन्तरिक्षमा भएको एउटा बिन्दु जसमा असीम घनत्व सहितको पिण्ड हुन्छ) मा के हुन्छ ? भनेर उनको सिद्धान्तले भन्दैन ।
साथै क्वान्टम सिद्धान्तसँग उनको सिद्धान्त मिल्दैन । क्वान्टम सिद्धान्तमा समयको तीरको दिशा तय गरिएको छैन । यो सिद्धान्त अनुसार समयको तीर अगाडि वा पछाडि जान सक्छ भनेर मान्न सकिन्छ । तर यसले कुनै ठूलो फरक पार्दैन । सायद सापेक्षता र क्वान्टम सिद्धान्त नमिल्नुमा सबैभन्दा ठूलो बाधक कुरा यही हुन सक्छ । किनकी सापेक्षताको सिद्धान्त अनुसार समय एउटा आयाम हो । तर क्वान्टम सिद्धान्तमा समयको तीरबारे केही बताइएको छैन ।
चार आयामको ब्रम्हाण्डमा आधारित ब्लक युनिभर्स (block universe) ले अन्तरिक्ष तीन आयाम र समय एक आयाम हुन्छ भनेर व्याख्या गर्छ । ब्लक युनिभर्स समयको एउटा त्यस्तो सिद्धान्त हो जसले समयमा सबै क्षणहरु एकै साथ हुन्छन् भनेर बताउँछ । अर्थात भूत, वर्तमान र भविष्य सबै समान अस्तित्वमा रहन्छन् भनेर व्याख्या गर्छ । समय एउटा व्यक्तिपरक अवधारणा (subjective conception) हो । जुन अनुभव व्यक्ति अनुसार फरक फरक हुने गर्छ । त्यसो भए के समय एउटा भ्रम हो ? यसको जवाफ अवश्य होइन ।
केही वैज्ञानिकहरूले समयलाई इमर्जेन्ट प्रोपर्टी (Emergent property) हुन सक्छ भनेर समेत विश्वास गर्ने गर्छन् । यसलाई उदाहरणबाट बुझौं: अटोमेकिक सिद्धान्तबाट समुद्रमा रहेको पानीको अणुको विशेषताबारे थाहा पाउन सकिन्छ । त्यो पानीको अणु कुन कुन तत्व मिलेर बनेको छ? उनीहरूबीच कस्तो प्रकारको रासायनिक बन्ड छ ? उनीहरूको रसायनिक विशेषता के के हुन् ?
यी सबै कुरा अटोमेकिक सिद्धान्तले बुझाउँछ । तर अटोमेकिक सिद्धान्तले समुद्रमा आउने छालकाबारे भने बताउँदैन । समुद्रमा आउने छाल पानीको अणुको ‘इमर्जेन्ट प्रोपर्टी’ हो । त्यो छाल खर्बौ अणुहरू मिलेपछि आउने गर्छ । ठीक उसै गरी समय पनि यो ब्रम्हाण्डको इमर्जेन्ट प्रोपर्टी हो । जो ब्रम्हाण्डमा हुने गतिविधिका कारण उत्पादन हुने गर्छ । जसरी समुद्रको छाल वास्तविक हो त्यसरी नै समय पनि वास्तविक हो । यति वास्तविक कि समयको विचारबिना प्रकृतिको व्याख्या गर्ने वैज्ञानिक सिद्धान्त, त्यसमा आधारित गणितीय समिकरणले काम गर्दैनन् ।
आइन्स्टाइनको प्रख्यात सिद्धान्त ‘थ्यौरी अफ जनरल एन्ड स्पेसल रिलेटिभिटी’मा तीन आयामको अन्तरिक्षमा समयलाई चार आयामका रुपमा देखाइएको छ । यस सिद्धान्तले पछिल्लो अनुसन्धानहरूबाट निस्किएको केही प्रश्नहरूको उत्तर दिन्छ । जस्तो: प्रकाशको गति सबै अवस्था कसरी एउटै हुन्छ ? एउटै स्रोतबाट आउने प्रकाशको गति एउटा गतिशिल वा स्टेशनरी अभ्जर्भर (stationary observer) का लागि एउटै कसरी हुन्छ ?
अब यो कुरालाई हामी उदाहरणबाट हेरौं । कल्पना गर्नुहोस्, राजमार्गमा एउटा कार प्रतिघण्टा १०० किलोमिटरको गतिमा गुडिरहेको छ । प्रहरीको एउटा गाडी सडक छेवैमा छ । त्यहाँ उनीहरूसँग स्पीडगन पनि छ । त्यसबाट उनीहरूले उक्त कारको गति मापन गर्छन् । स्पीडगनले प्रतिघण्टा १०० किलोमिटर नै कारको गति देखाउँछ । अब प्रहरीको गाडी पनि प्रतिघण्टा ४० किलोमिटरको गतिमा कारको दिशातर्फ नै गुडिरहेको कल्पना गर्नुहोस् ।
त्यसबेला स्पीडगनबाट उक्त कारको गति हेर्दा फरक नतिजा देखिन्छ । किनकी प्रहरीको गाडी त्यो कारको दिशामा एउटा निश्चित गतिमा गुडिरहेको छ । यस्तोमा त्यो कारको गतिबाट प्रहरी गाडीको गति घट्छ । अर्थात् अब स्पीडगनले उक्त कारको गति प्रतिघण्टा ६० किलोमिटर देखाउँछ । जुन दुवै गाडीको ‘सापेक्षित गति’ हो । तर प्रहरीको गाडी विपरीत दिशाबाट आइरहेको छ भने दुवैको गति जोडिन्छ ।
त्यसबेला स्पिडगनले कारको गति प्रतिघण्टा १४० किलोमिटर देखाउँछ । अब त्यो कारको ठाउँमा प्रकाशलाई राखेर राखौं । माथिका दुवै अवस्थामा प्रकाशको गति मापन गर्दा के हुन्छ? सामान्यरुपमा माथिको घटना जस्तै नतिजा आउनु पर्ने हो । अर्थात् प्रकाशको दिशामा जाँदा गति कम र प्रकाशको विपरीत दिशामा जाँदा गति बढी हुन पर्ने हो । तर त्यस्तो नभएर दुवै अवस्थामा प्रकाशको गति एउटै हुन्छ । यो कुनै सैद्धान्तिक कुरा होइन । यो परीक्षण भएर प्रमाणित भएको कुरा हो । तर यस्तो कसरी सम्भव हुन्छ ? यसको उत्तर अल्बर्ट आइन्स्टाइनले दिएका छन् । उनका अनुसार प्रकाशको गति समान राख्न समय ढिलो हुन्छ साथै स्पेस पनि साँघुरो हुन्छ ।
यसलाई पनि सरल तरिकाले बुझौं । आइन्स्टाइनका अनुसार समय सबै ठाउँमा एउटै हुँदैन । गतिवान अब्जर्भरका लागि गतिहीन अब्जर्भरको तुलनामा समय ढिलो चल्छ । त्यसैले प्रकाशको गतिमा कुनै फरक पर्दैन । यसलाई यसरी बुझौं । कुनै पनि वस्तुको गति नाप्न दूरीलाई समयले भाग गर्नु पर्छ । वैज्ञानिक जगतमा प्रकाशले एक सेकेन्डमा ३ लाख किलोमिटर दूरी पार गर्छ भनिन्छ । अब प्रकाशको गति नाप्न प्रयास गरिरहेका चालमा भएको र नभएको दुई ओटा अब्जर्भरको कल्पना गर्नुहोस् ।
यस्तो अवस्थामा चालमा नभएको अब्जर्भरको समय चालमा भएको अब्जर्भरको भन्दा ढिलो चलिरहेको हुन्छ । अर्थात् पहिलो अब्जर्भरको १ सेकेन्ड दोस्रो अब्जरभरको १ सेकेन्डभन्दा थोरै बढी हुन्छ । सेकेन्डको अवधि लामो भएका कारण बिना कुनै अवरोध ३ लाख किलोमिटरको दूरी प्रकाशले सहजै पार गर्छ । कुनै पनि वस्तुको गति जति बढी हुन्छ त्यसको समय उही अनुपातमा ढिलो हुने गर्छ । यसैकारण हरेक अवस्थामा प्रकाशको गति एउटै हुन्छ । यसको अर्थ ब्रह्माण्डको स्थान अनुसार समय पनि फरक फरक हुन्छ । यसमा वस्तुको चालले मात्र नभएर गुरुत्वाकर्षण बलले पनि प्रभाव पार्ने आइन्स्टाइनले बताएका छन् ।
भन्नुको अर्थ तारा वा ब्ल्याक होल जस्ता ठूला वस्तुको समय पृथ्वी जस्ता साना वस्तुसँगको तुलनामा ढिलो चल्छ । सोही कारण ठूला वस्तुले अन्तरिक्ष समय (space time) लाई खुम्च्याइदिन्छ । त्यसकारण त्यहाँ समय ढिलो चल्छ । आइन्स्टाइनले यस घटनालाई ‘टाइम डायलेसन’ नाम दिएका थिए । उनले दिएको यो विचार यति अनौठो र अचम्मको थियो कि धेरैलाई पत्याउनै गाह्रो थियो ।
हामी त्यसबेलासम्म सबैका लागि समय एउटै हुन्छ भनेर सोच्थ्यौं । तर अब त्यस्तो रहेन । यस सिद्धान्त अनुसार अन्तरिक्षमा उच्च गतिमा यात्रा गर्ने मानिसको तुलनामा पृथ्वीमा रहेको मानिस छिटो बुढो हुन्छ । किनभने उसको समय तुलनात्मक रुपमा छिटो चल्छ । सिद्धान्तमा यो पनि भनिएको छ कि कोही प्रकाशको गतिमा यात्रा गर्छ भने उसका लागि समय रोकिन्छ । अर्थात् प्रकाशको गति भएको अन्तररिक्ष यानमा बसेको व्यक्तिका लागि धर्तीमा हजारौं वर्ष बित्दा एक सेकेन्ड पनि बितेको हुँदैन ।
हुन त यो प्रयोगका हिसाबमा असम्भव छ । किनकी ब्रम्हाण्डको नियमले नै हामीलाई त्यसो गर्नबाट रोक्छ । प्रकाशको गतिमा हामीले कुनै अन्तररिक्ष यानलाई पुर्याउने प्रयास गर्यौ भने त्यसको पिण्ड (mass) ह्वात्तै बढ्ने छ । जुन प्रकाशको गतिमा असीमित (इन्फिनिट) हुन्छ । र असीमित पिण्डलाई उडान भर्न असीमित शक्तिको आवश्यकता पर्छ । यसकारण कुनै ठूलो वस्तुलाई प्रकाशको गति प्राप्त गर्नु असम्भव छ ।
केवल फोटोन, ग्राभिटोन जस्ता तौलविहिन वस्तुहरू मात्र प्रकाशको गतिमा जान सक्छन् । यो त सिद्धान्तको कुरा भयो । तर सन् १९७१ मा अमेरिकामा हाफिलि किटन (Hafele-Keating Experiment) नामक ‘टाइम डायलेसन’को एउटा परीक्षण गरिएको छ । त्यस परीक्षणमा सिङ्क (sync) गरिएका तीन ओटा एटोमिक घडी प्रयोग भएका थिए । पृथ्वीलाई दुई चक्कर लगाउने गरी हवाईजहाजमा राखेर तीमध्ये एउटालाई पूर्व र अर्कोलाई पश्चिम दिशामा उडाइएको थियो । एउटालाई भने जमिनमा नै राखिएको थियो ।
पछि तिनीहरूलाई तुलना गर्दा तीन वटै घडीको समयमा अन्तर आयो । जुन आइन्स्टाइनको सिद्धान्तले गरेको अनुमानसँग मिल्न पुगेको थियो । त्यसपछि ‘टाइम डायलेसन’ वास्तवमै भएको प्रमाणित भएको थियो ।
त्यस्तै केही वर्षपछि ‘टाइम डायलेसन’को अर्को परीक्षणमा पनि गरिएको थियो । त्यसबेला भने सिङ्क गरिएका एटोमिक घडीहरूलाई पृथ्वीको सहतदेखि भिन्न भिन्न उचाईंमा अलग अलग समयका लागि राखिएको थियो । तर पृथ्विको गुरुत्वाकर्षणका कारण धर्तिमा भएको घडीको समयमा अन्तर आयो । जुन पृथ्वीको सहतभन्दा माथि राखिएका घडीहरूभन्दा ढिलो भएको थियो ।
सोहीकारण ‘टाइम डायलेसन’बाट जोगिन आजका जीपीएस स्याटलाइटहरूमा एटोमिक घडि प्रयोग गरिएको हुन्छ । यदि यसो नगरिए मोबाइल वा कारको जीपीएसले वास्तविक स्थान बताउन सक्दैनन् । किनकी टाइम डायलेसनका कारण जीपीएस स्याटलाइटको घडी जमिनमा रहेको घडिभन्दा दैनिक ३०/४० माइक्रोसेकेन्डले छिटो हुँदै गइरहेको हुन्छ ।
यो तपाईंलाई सामान्य लाग्न सक्छ तर स्याटलाइटले ५ देखि १० मिटरसम्मको स्थानमा सही नतिजा दिन घडीहरूबीच २० देखि ३० न्यायोसेकेन्डको तालमेल हुनु पर्ने गणितले बताउँछ । यसैलाई आधार मान्ने हो भने ३०/४० माइक्रोसेकेन्ड धेरै ठूलो हो । त्यसबाट जीपीएस स्याटलाइटले दिने नतिजामा १०० मिटरभन्दा धेरैको फरक पर्न जान्छ ।

फाेटाे, भिडियाे र टिकटक खिच्न रत्नेचौरमा भीड

कुकुरको भरमा दरवार

विभिन्न अवस्थाकाे फुच्चे गुराँस तस्विरमा हेराैं

खयर समेत म्याग्दीका वराही शक्तिपीठमा भक्तजनको भीड

वराह/वराही क्षेत्रका चरनखर्कमा भेडा ब्यापारकाे राैनक

हिमालमुनी मुस्कुराएकाे मनसुन सौन्दर्य

म्याग्दीखाेलामा ‘भू–तापीय पानीकाे’ अर्थतन्त्र

यसरी पग्लदैछ धौलागिरी ग्लेसियर, अनि पञ्चकुण्ड हिमताल

धौलागिरी फेदीका वनमा पनि भेटियाे नेपाली फुच्चे गुराँस

हिमाली जंगल निलाे गुराँसले रंगियाे

बेनीकाे लभ्लीहिलबाट देखिने सुन्दर सूर्यास्तक
